نگارگری کمال الدین بهزاد، مجلسی از هفت پیکر نظامی/ قرن پانزدهم/ کتابخانه بریتانیا، لندن

آمدند آن بتان خرگاهی /حوض دیدند و ماه با ماهی

گرمی آفتاب تافته‌شان /واب چون آفتاب یافته‌شان

سوی حوض آمدند ناز کنان /گره از بند فوطه باز کنان

صدره کندند و بی نقاب شدند /وز لطافت چو در در آب شدند (شعر نگاره)

می‌زدند آب را به سیم مراد /می نهفتند سیم را به سواد

ماه و ماهی روانه هردو در آب /ماه تا ماهی اوفتاده به تاب

شعر کامل، اینجا : نشستن بهرام روز آدینه در گنبد سپید و افسانه گفتن دختر پادشاه اقلیم هفتم

روی تصویر کلیک کنید برای بزرگنمایی بیشتر. منبع : http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/620097

«اهدا کنندگان تخاری» با رنگ مو و چشمان روشن و لباسهای ساسانی، دیوار نگاره ای از تورفان،قرن 6 میلادی.

روی تصویر کلیک کنید، برای نمایش بزرگتر.

اهدا کنندگان تخاری، با رنگ موی روشن و لباس به سبک ساسانی

تخاریان همزمان با برپایی دولت هخامنشی در ایران در جلگه‌های شمالی فلات تبت می‌زیستند. در بنمایه‌های چینی از آنان به نام یوئه‌چی نام‌برده‌شده‌است. در آینده این تخاریان زیر فشار همسایگانشان ناچار به سوی باختر کوچیدند تا سرانجام به تخارستان در افغانستان کنونی رسیدند و در آنجا جاگیر شدند و این سرزمین را هم به نام خود خواندند. در همسایگی آنها اسمن‌ها آسمان‌ها که چینیان ایشان را ووسون یا فرزندان کلاغ می‌خواندند می‌زیستند. چینیان بدین دلیل بدانها فرزند کلاغ می‌گفتند که در استوره‌های آنان فرزند خردسال پادشاه ووسون را دشمنانش پس از کشتن پدر و مادر رها می‌کنند تا بمیرد. ولی ماده‌گرگی به کودک شیر می‌دهد و کلاغی بدو خوراک می‌رساند و کودک بزرگ می‌شود و در آینده کین پدر و مادر خود را می‌جوید و ووسون‌ها را راهبری می‌کند. گفتنی‌است که در آینده مردمان آلتایی که ترک‌ها یکی از آنان بودند و در همسایگی ووسون‌ها می‌زیستند این استوره را گرفتند و از آن خود دانستند. ووسون‌ها در شمال خاوری جایی که یوئه‌چی‌ها باشنده بودند می‌زیستند. در آینده با فشار همسایگان و دشمنی خود تخاریان که با اینان همتبار بودند به ناچار به سوی باختر کوچیدند و در آینده‌ٔ دورتر با آلتایی‌ها آمیختند. بازماندگان ایشان امروزه در چین و قزاقستان می‌زیند و با زبانی از زبان‌های ترکی سخن می‌رانند. چینیان ووسون‌ها را مردمانی با چشمان آبی یا سبز و مو و ریش سرخ می‌خوانند که خود تبار ایشان را بهتر به ما می‌شناساند. (1)

امپراتوری کوشان حکومتی در سده‌های یکم تا سوم میلادی و همسایهٔ شرقی ایران اشکانی بود. قلمرو کوشانیان در ردهٔ سوم میلادی به دست ساسانیان افتاد. قوم کوشان (پدید آورندگان این حکومت) را با تخاریان مرتبط می‌دانند. در این امپراتوری، دین بودایی رواج داشت و تندیس‌های بودای بامیان یادگاری از آن دوره است. (2)

تخارستان نام باستانی منطقه‌ای در جانب شرقى بلخ و غربی جیحون در آسیای میانه بوده است. تخارستان به دو بخش عليا و سفلى تقسیم می‌شد. تخارستان عليا تا بلخ سى فرسنگ فاصله داشت. تخارستان سفلى در شرق تخارستان عليا و در غرب جيحون واقع بود. پايتخت تخارستان سفلى شهر طالقان و پايتخت تخارستان عليا اندر آبو سمنگان بوده و حد شرقى آن به بدخشان متصل ميشده. قهندز نام شهر كهنهٔ آن بوده كه كهن‌دژ را معرب كرده٬ قهندز می نامیدند.

امروزه استانی در افغانستان به نام استان تخار که در شمال شرقی افغانستان قرار دارد نام خود را از نام تخارستان گرفته است.(3)

نام این سرزمین برگرفته از نام مردمی است که «تخار» خوانده می‌شدند. تخارها از اقوام آریایی بودند که در سدۀ 3ق‌م در نواحی کوچا و تورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدها ترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند. این مردم به یکی از زبانهای وابسته به گروه زبانی هند و اروپایی سخن می‌گفتند (مگاورن، 110) که به زبان تخاری معروف است. هرچند این زبان شرقی‌ترین زبان شناخته شدۀ هند و اروپایی است، اما از لحاظ تقسیمات زبان‌شناسی به شاخۀ غربی یا کنتوم2 آن زبان تعلق دارد (لیووین، 52؛ فرای، «میراث…3»، 180).
زبان تخاری در میان زبانهای هند و اروپایی بیشترین شباهتهای واژگانی را با زبانهای ژرمنی و شباهتهایی هم با زبانهای هند و ایرانی، یونانی و بالتی دارد. به باور برخی از زبان‌شناسان، خاستگاهِ نخستین سخنوران زبان تخاری دشتهای پیرامونی دریای سیاه، در همسایگی مردمی با زبان ژرمنیِ آغازین بوده است که بعدها به سوی جنوب و شرق مهاجرت کرده‌اند و بر سر راه خود با یونانیان و هند و ایرانیان آمیخته‌اند و هنگامی که به آسیای مرکزی رسیده‌اند، زبانشان از زبانهای ایرانی شرقی تأثیر پذیرفته است (آدامز، 5-6).
در میانه‌های سدۀ 2ق‌م تخارها بر اثر تهاجمات هونها ناگزیر به نواحی غربی‌ترکوچ کردند. منابع چینی در شرح این رویداد از دو قوم «یوئه ـ چی» و «ووسون» نام برده‌اند که از برابر هونها گریخته، و به نواحی فرغانه رانده‌اند و اندکی پس از 160ق‌م از سیحون گذشتند و به قلمرو دولت یونانیِ باختر سرازیر شدند (بیوار، 122؛ فرای، همان، 181) (4)

پیوندهای تکمیلی و مراجع:

– Kizil Caves

– People’s Republic of China – Iran relations

– Tocharians

– Tocharian languages

– Kizil-Grotten

–  The mummies of the Tarim basin

– این دیوار نگاره را ابتدا در اینجا یافتم.

– همین دیوار نگاره را در صفحه ی ویکی انگلیسی ساسانیان ببینید.

.

پی نوشت ها:

1- یادداشت های آریو برزن.

2- ویکی – کوشانیان.

3- ویکی- تخارستان.

4- مقاله ی تخارستان، به قلم علی کرم همدانی.

ديوارنگاره ي پنجيکنت (تاجيکستان)، از دو بازيگر تخته نرد، موزه ي هرميتاژ، سن پترزبورگ

منبع تصوير: http://pagesperso-orange.fr/bckg…

دیوارنگاره های سغدی/ساسانی، داستان «رستم» و آیین «سووشون» در پنجیکنت تاجیکستان

سُغد یا سغد باستان سرزمینی است شامل تاجیکستان و بخش خاوری ازبکستان کنونی میان کوه‌های تیان‌شان و رود آمودریا. گاهی به این سرزمین سغدیانا هم می‌گویند.

مردم آن به زبان سغدی (یکی از زبان‌های ایرانی میانه) سخن می‌گفتند. سغدیان با تازش عرب‌ها و ترکان از میان رفتند و آنچه از ایشان می‌دانیم بیشتر از یافته‌های باستانشناسان و یا نوشته‌های نویسندگان سده‌های نخستین اسلامی مانند ابوریحان بیرونی است. برخی از آیینهای ایرانی مانند سوگ سیاوش (یا سووشون) ریشه در سغد دارد. (نگاه کنید به دیوار نگاره ی مربوطه در همین صفحه، که شرح داستان سیاوش یا آیین سووشون است)

سغد در روزگار هخامنشیان بخشی از شاهنشاهی ایران بوده است.در زمان اشکانیان نیز این سرزمین بخشی از ایران ماند.از این روزگار سروده‌هایی از اوستا به زبان سغدی به جای مانده است.پدید آمدن راه ابریشم در این زمان اثر بسیاری بر رونق و شکوفایی این سرزمین داشت. این رونق در روزگار ساسانیان نیز همراه بود و از رونق این بخش ایران کاسته نشد. پیشه پردرآمد برای مردم سغد در این زمانهای تاریخ بیشتر بازرگانی بوده است. آیین‌های مانوی‌گری، زرتشتی و ترسایی و بودایی میان مردم آن سامان رواج داشت. اینان پیونددهنده روابط بازرگانی ایران با چین بودند و نخستین مهاجرنشین‌های ایرانی را نیز در چین ایشان به راه انداختند. گویا با توجه به گرایش مسلمانان به بازرگانی و دادوستد سغدیان پایداری چندانی در برابر پذیرش اسلام نکرده باشند.(1)

نگاره ی زیر تصویر گر رستم است و هم اینک در موزه ی هرمیتاژ نگهداری می شود. منبع تصویر

همین نگاره و توضیحات مربوطه در bridgemanart.com

The Heroic Rustam, from Penjikent, first half of the 8th century (wall painting on plaster), Soghdian, (8th century) / Hermitage, St. Petersburg, Russia  / The Bridgeman Art Library

باتوجه به اهميت و موقعیت خاص سياسي و اقتصادي و بازرگاني سرزمين ماوراءالنهر در دوران ساساني و گذشتن جاده معروف (راه ابريشم) از اين ناحيه و رشد روزافزون شهرنشيني در سراسر ايران ساساني، در بسياري از نواحي ماوراءالنهر يا شهرها ومحلهاي مسكوني عظيم و گسترده اي برخورد ميشود كه نمونه هاي كاوش شده آنها در محلهائي چون : (بالاليك تپه) در پانزده كيلومتري ترمذ منطقه وسيع و كم نظير و رخشا در 20 كيلومتري شمال غربي بخارا – ويرانه هاي افراسياب يا سمرقند كهن و بالاخره منطقه باستاني پرارزش و گسترده (پنج كنت) يا پنجيكنت در شصت كيلومتري شهر سمرقند را ميتوان نام برد. (2)

تصویر زیر، قسمت دیگری از دیوار نگاره را نمایش می دهد. منبع: کانون پژوهشهای ایران باستان

رستم

منطقه باستاني كنت كه روسها آنرا (پنجيكنت) نامند در حومه شهر كنوني پنجيكنت و در شصت كيلومتري شرق سمرقند قرار دارد. اين منطقه يكي از مهمترين محلهاي باستاني ماوراءالنهر يا خراسان بزرگ است كه بين سالهاي 720 تا 770 ميلادي بعد از حمله عرب زندگي از آن رخت بربسته است. درباره معني و نام (پنج كنت) جا دارد يادآور شويم (نامهائي كه با پساوند «كث» يا بضبط تازه تر (كت) ساخته شده نخستين آباداني هايست كه آريائيان ايراني كرده اند. همه اين نمامها در آباداني هاي آسياي مركزي بكار رفته است بدينگونه: در سرزمين سمرقند : اباركث – ابكث – باركث – بنجكث – بنجيكث … 5 به بيان ديگر نام (پنج كنت) بايد به مفهوم پنج آبادي يا پنج ده باشد – نظير (سه ده) در اصفهان كه در سالهاي اخير بي هيچ منطقي آنرا به همايونشهر تعيير داده اند.(2)

آثار متعددی به صورت ديوارنگاره در پنجکنت، واقع در دره رود زرافشان در تاجیکستان، یافت شده، که عزاداری های سیاوشی را میرساند.(آثار پيش از اسلام) تصویر درموزه ي هرميتاژ.

دیوار نگاره ی بالا یک مراسم تشییع جنازه در تاجیکستان کهن را نمایش می دهد، که متشکل از هشت تکه است که در کلوفون چاتلنغوش به عنوان بخشی از تلاش های اولیه برای بازسازی نقاشی در سال 1950 نصب شد. تصویر به شدت آسیب دیده و در سطح کل با گرد و غبار و دوده پوشیده شده است. / تاریخچه : کشف شده در حفاری در سال 1948 از پنجیکنت ، این نقاشی دیواری جذاب نگاه اجمالی به آداب و رسوم پیش از اسلام تاجیکستان ارائه می دهد و از نقطه نظر هنری ، تاریخی و باستانشناسی با ارزش است. (تصویر و توضیح از صفحه ی مربوط به دیوار نگاره در موزه ی هرمیتاژ)

تزئينات عمده فضاهاي داخلي بناهاي پنج كنت، اطاقها و راهروها را تزئينات نقاشي ديواري يا ديواره نگاره تشكيل ميدهد كه از كف تا زير سقف را پوشانده است. نقاشي هاي مزبور از نظر رنگاميزي داراي جلوه خاصي هستند و گوناگوني بسيار عرضه ميدارند. اين دوارنگاره ها بصورت صحنه هاي وسيع و يك پارچه وگاه در نوارهاي متعدد اجراء شده است. اندازه برخي از صحنه هاي نقاشي هاي ديواري در تالارهاي پذيرايي گاه به پنجاه متر مربع و يا بيشتر ميرسد. در اين جا بايد گفت كه قسمت عمده اين نقاشي هاي ديواري چون ديگر تزئينات بناهاي پنج كنت براثر آتش سوزي وسيعي كه باحتمال در جريان حمله اعراب به شهر صورت گرفته، سوخته و از ميان رفته است. درباره موضوعهاي ديوارنگاره ها بايد گفت كه داراي گوناگوني و تنوع بسيار هستند، كه بطور نمونه ميتوان صحنه هاي زير را ياد كرد:

1 – صحنه هاي مربوط به قهرمانان اساطيري . باتوجه به نحوه معرفي و طبيعت پرداخت صحنه و ويژگيهاي چهره قهرمان اصلي، موضوع اين صحنه ها پيرامون شخصيت و حوادث زندگي قهرمان بزرگ اساطيري ايراني يعني رستم دور ميزند.

2 – صحنه هاي نبرد بين جنگاوران جوان با ستيزندگان پليد.

3 – صحنه هاي مربوط به افسانه هاي عاميانه (فلكلوريك) مانند نجات دختري كه با جادو اسير درختان جنگل گشته ويا پرنده خوشبختي كه تخم طلا مي آورد.

4 – صحنه هاي مربوط به زندگي روزانه مردم شهر.

5 – صحنه هاي مهماني .

6 – صحنه هاي شكار.

7 – صحنه هاي بازي – بازي با تخته نرد – كشتي و نظاير آن. (2)

ديوارنگاره اي از پنجيکنت (تاجيکستان)، از دو بازيگر تخته نرد، موزه ي هرميتاژ، سن پترزبورگ. (منبع تصویر) روی تصویر کلیک کنید برای نمای بزرگتر.

پی نوشت:

(1) ویکی فارسی.

(2)  ورجاوند،‌پرويز. “سخني چند درباره آثار معماري دردوران ساساني در سرزمين ماوراءالنهر“. دوره 13، ش105 (فروردين 54): 2-12، تصوير.